ایستانیوز:اولین گام برای شناخت این فرصت‌ها و چالش‌ها، اگاهی از هدف ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاها است.
سال 97 آغاز شده است و بسیاری از هم‌وطنان در جنب و جوش و برنامه‌ریزی برای تدارک مسافرتی، مقاصد مختلف را سبک و سنگین می‌کنند. در این بین، مقاصد روستایی همواره مورد توجه ویژه گردشگران قرار دارند و میزبان شهرنشینان هستند و این سکونتگاه‌های کهن، جست‌جو می‌‌شوند. تنوع جاذبه‌های روستاهای ایران، پاسخ‌گوی طیف متنوعی از سلایق و دغدغه‌هاست و از این رو، در سال‌های اخیر، ایده شکل‌گیری اقامتگاه‌های بوم‌گردی در نواحی روستایی، هم توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و هم توسط مردم و مدیریت محلی در روستاها، مورد اقبال فراوان قرار گرفته است. توجه این افراد و گروه‌ها به مقوله گردشگری روستایی به طور عام – و در این یادداشت به طور خاص – به اقامتگاه‌های بوم‌گردی، در عین ایجاد فرصت‌های فراوان، چالش‌هایی را هم ایجاد می‌کند که لازم است توجه هم‌زمان و هم‌وزنی به هردوی این موضوعات، صورت پذیرد. اولین گام برای شناخت این فرصت‌ها و چالش‌ها، اگاهی از هدف ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاها است. منطقاً، استقرار چنین اقامتگاه‌هایی در مقاصد روستایی، باید هم منشأ منافع و مزایایی برای مردم روستاها باشد و هم اینکه رضایت گردشگران و بازدیدکنندگان را فراهم سازد. رسیدن به چنین وضعیتی، پیچیده‌تر و مشکل‌تر از چیزی است که مدیران کلان حوزه سیاست‌گذاری و مدیریت گردشگری در شهرها می‌اندیشند. دلیل این پیچیدگی و سختی، جایگاه ویژه گردشگری در فرایند توسعه اقتصادی روستاها است. از گردشگری روستایی با عناوینی مانند نوشداروی توسعه روستایی نام برده می‌شود. بسیاری بر این باور هستند که در زمانه‌ای با شرایط زیر، گردشگری تنها و بهترین گزینه‌ای است که پیش روی متولیان توسعه روستایی قرار دارد: 1. کشاورزی رو به زوال بوده و یا با دگردیسی به کشاورزی صنعتی و فاقد نیاز به نیروی کار فراوان، بازار کار گسترده‌ای را در نواحی روستایی ایجاد نخواهد کرد، 2. ظرفیت توسعه صنایع روستایی به واسطه محدودیت بیش از این در بخش کشاورزی به واسطه بحران آب و فقدان چشم انداز روشن برای توسعه کشاورزی صنعتی و کم‌آب‌بر در میان‌مدت برای تغذیه صنایع روستایی، و 3. فقدان آستانه‌های جمعیتی لازم برای استقرار بخش عمده‌ای از فعالیت‌های خدماتی در روستاها. اما همین نوشدارو و گزینه بی‌همتا، مانند شمشیر دولبه‌ای است که در صورت ضعف یا فقدان مدیریت اصولی و نگاه راهبردی، نه‌تنها موجد ارزش افزوده اقتصادی و حفاظت فرهنگی و زیست محیطی در نواحی روستایی نخواهد بود، بلکه موجب هدر رفتن انبوهی از سرمایه‌ها و منابع واردشده به این بخش و نارضایتی و رویگردانی روستاییان از بخش گردشگری خواهد شد.
اولین زمینه ضروری برای برنامه ریزی و توسعه این اقامتگاه‌ها زمینه اجتماعی، فرهنگی است. زمینه وسیع اجتماعی، فرهنگی از عوامل متعددی تشکیل شده که به اختصار به همه آنها می‌پردازیم.
تعاملات اجتماعی، اولین و مهم‌ترین عامل توسعه اقامتگاه‌های روستایی است. به دلیل نوپا بودن این اقامتگاه‌ها و ورود ناگهانی به عرصه روستا، نیاز است تا تعامل مناسبی بین مدیران و کارکنان این اقامتگاه‌ها با مردم محلی و نیز دهیاران و شوراهای اسلامی روستاها شکل گیرد. خصوصاً اگر مدیریت اقامتگاه‌ها از افراد غیربومی و شهری باشند، شکل‌گیری و تداوم تعامل منطقی و منصفانه از اهمیت فراوانی برخوردار است. آموزش، عامل بعد و از زمینه‌های اصلی توفیق گردشگری روستایی است. آموزش سرمایه‌گذاران، کارکنان و مدیران اقامتگاه‌ها و تربیت نیروی متخصص بومی برای کمک به این افراد از طریق آموزش‌های علمی مداوم، زمینه تسریع فرایند پذیرش اقامتگاه به وسیله جامعه محلی و نیز گردشگران متنوع شهری و حتی خارجی را مهیا می‌سازد. دقت در انتخاب مدیران واحدهای اقامتی بوم‌گردی از اهمیت و ظرافت بالایی برخوردار است. توان علمی و مدیریتی، دانش گردشگری، تجربه فعالیت در بخش گردشگری و آشنایی با فرهنگ بومی و محلی، از ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی مهمی است که مدیران این واحدهای اقامتی باید داشته باشند.
پیامدهای فرهنگی، اجتماعی توسعه گردشگری در روستاهای دارای اقامتگاه بوم‌گردی، موضوع بسیار مهم و راهبردی است که عدم توجه به آن، نه‌تنها مانعی برای توسعه گردشگری در این روستاها خواهد بود، بلکه می‌تواند به پیامدهای وخیم و غیرقابل جبرانی نیز بینجامد. تنوع فرهنگی و چندقومیتی بودن روستاها و عدم توجه مدیران اقامتگاه‌ها و گردشگران به این موضوع، محدودیت‌های مذهبی و عرفی فرهنگ روستاییان، ازدحام ناشی از روند رو به فزونی تقاضای گردش و اقامت در این روستاها بدون توجه به ظرفیت تحمل اجتماعی، فرهنگی جوامع محلی، کالایی شدن فرهنگ و فاصله گرفتن اتفاقات زندگی روزمره و نمادهای فرهنگی، اجتماعی روستاها از اصالت و هویت واقعی و تاریخی‌شان، و نهایتاً تمایل شهرنشینان فاقد تخصص و تجربه کافی به احداث اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاها با انگیزه دریافت وام و منابع مالی پشتیبان این بخش، از جمله مهم‌ترین پیامدهای اجتماعی، فرهنگی مورد نظر هستند. در نهایت، جلب مشارکت جامعه محلی در فرایند احداث، مدیریت و فعالیت این اقامتگاه‌ها، بهترین رویکرد برای ایجاد زمینه فعالیت بهره‌ور و منطبق با شرایط بومی است و در جلب رضایت گردشگران، اثر بی‌بدیلی خواهد داشت.
زمینه اقتصادی فعالیت این اقامتگاه‌ها نیز از شرایط ویژه‌ای باید برخوردار باشد. اولین و مهم‌ترین عامل در این زمینه، سرمایه‌گذاری است. امروزه به دلیل رکود عمیق در بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی از یک سو و محبوبیت فعالیت‌های بخش گردشگری، خصوصاً در بین جوانان تحصیل‌کرده شهری از سوی دیگر، انگیزه سرمایه‌گذاری مستقیم یا دریافت وام‌های موجود در این رابطه برای ورود به حوزه گردشگری از طریق ایجاد اقامتگاه‌های روستایی، بسیار رایج است. اما نباید فراموش کرد که فعالیت اقتصادی در فضاهای روستایی نیازمند در نظر داشتن ریسک‌های موجود در این فضاها و تهیه طرح‌های توجیهی ویژه شرایط موجود در روستاهای کشور است. عدم توجه سرمایه‌گذاران شهری به این موضوع و ساده‌انگاری محاسباتی و مدیریتی در مورد این اقامتگاه‌ها می‌تواند بستر زیان‌دهی این بنگاه‌های اقتصادی را فراهم سازد. عامل دیگری که در حوزه اقتصادی این اقامتگاه‌ها دارای اولویت بالایی است، تنوع‌بخشی به فعالیت‌های اقتصادی است. بهره‌گیری از جاذبه‌های متنوع موجود در روستاها مانند صنایع دستی، تولیدات کشاورزی و دامی مختلف و برگزاری جشنواره‌ها و مراسم‌های مناسبتی، خصوصاً در فصول کم‌رونق سال می‌تواند کمک شایانی به قوام و تقویت فعالیت این اقامتگاه‌ها، به ویژه در سال‌های ابتدایی تأسیس و فعالیت باشد. در نهایت می‌توان به حوزه بازاریابی و تبلیغات به عنوان یک حوزه راهبردی برای فعالیت گردشگری در روستاها اشاره کرد. به دلیل نوپا بودن بخش گردشگری در فضاهای روستایی ایران، هنوز محاسبات اقتصادی دقیقی برای آینده‌نگری این فعالیت‌ها صورت نگرفته و شناخت درست و واقعی از بازارهای بالقوه و بالفعل این بخش با توجه به قابلیت‌ها و مزیت‌های منطقه‌ای به دست نیامده است. فقدان ارتباط ارگانیگ و مؤثر بین اقامتگاه‌های بوم‌گردی روستایی با آژانس‌های گردشگری در شهرها نیز مزید بر علت است. بنابراین، ضروری است که نگاهی جدی‌تر به بحث بازاریابی و شناخت بازار گردشگری روستایی توسط مدیران این اقامتگاه‌ها صورت پذیرد و تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسبی با توجه به شناخت درست و دقیق از بخش‌بندی بازار گردشگری روستایی، خصوصاً در اینترنت و فضای مجازی انجام شود.
زمینه نهادی- مدیریتی، دیگر زمینه‌ای است که نیازمند توجه جدی برنامه‌ریزان و فعالان گردشگری روستایی است. اولین و اولویت‌دارترین عامل در این زمینه، تدوین قوانین و ضوابط و الزامات کارآمد و متناسب است. متاسفانه در حال حاضر، بخش گردشگری ما فاقد قوانین دقیقی برای برگزاری تورها و گردشگری بوم‌محور و طبیعت‌محور است. این ضعف می‌تواند در هیبت تهدیدی برای پایداری محیطی روستاها رخ بنماید و منجر به گردشگری انبوه و تخریب جاذبه‌های مختلف روستاها شود. همچنین خلأ قوانینی که سرمایه‌گذاران، مدیران و کارکنان اقامتگاه‌های بوم‌گردی را ملزم به گذراندن دوره‌های آموزشی کند، و در مقابل، قوانین سختگیرانه پیش روی افراد بومی و روستایی برای دریافت وام‌های موجود برای آغاز فعالیت در این زمینه، از دیگر عوامل نهادی مدیریتی هستند که بر عملکرد گردشگری روستایی اثرگذار هستند. نظارت و ارزیابی این اقامتگاه‌ها، عامل دیگری است که متاسفانه مورد توجه چندانی قرار ندارد. عدم ارزیابی توان زیست‌محیطی و آستانه‌های تحمل اکوسیستم‌ها، فقدان ارزیابی تاثیرات فرهنگی، اجتماعی گردشگری در روستاها، و عدم نظات دقیق بر عملکرد اقامتگاه‌ها و فعالیت تورهای گردشگری روستایی، از جمله نقایص موجود در حوزه نهادی و مدیریت کلان گردشگری روستایی در کشور است. نهایتاً، نظام برنامه‌ریزی گردشگری، به عنوان آخرین عامل نهادی مدیریتی، از طریق عواملی چون مواضع متفاوت نهادهای ذی‌مدخل در بخش گردشگری، فقدان اولویت خدمات‌رسانی به روستاهای دارای اقامتگاه‌های بوم‌گردی، و عدم هماهنگی بین نهادی برای حفاظت از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی روستاها، بر کیفیت فعالیت اقامتگاه‌ها در توسعه گردشگری روستایی، اثرگذار است.
آخرین زمینه مهم برای عملکرد موفق اقامتگاه‌های بوم‌گردی، زمینه محیطی و کالبدی است. اولین عامل قابل توجه در این مورد، جاذبه‌های طبیعی است. نباید هیچ‌گاه از نظر دور داشت که مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین جاذبه روستاهای کشور، جاذبه‌های طبیعی هستند و عمده گردشگران روستایی با هدف بازدید از این جاذبه‌ها به روستاها گرایش و علاقه نشان می‌دهند. بنابراین هرگونه برنامه‌ریزی برای ایجاد و توسعه اقامتگاه‌ها باید با رعایت الزامات مرتبط با سلامت محیط زیست مانند منابع آبی، مناظر طبیعی، جنگل‌ها و مراتع و بیابان‌ها و تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری باشد. هریک از اکوسیستم‌های طبیعی، حساسیت‌های ویژه خود را دارند و شناخت دقیق از این حساسیت‌ها و انطباق خدمات اقامتگاه‌ها و تورها با اینها، زمینه‌ساز حفاظت جاذبه‌های طبیعی به عنوان مهم‌ترین عامل جذب گردشگر به روستاها - حتی در آینده بلندمدت- است. اما در دل محیط است که کالبد زیرساخت‌های لازم برای اقامتگاه‌های بوم‌گردی شکل می‌گیرد. لذا امکانات و زیرساخت‌ها هم باید با رعایت استانداردهای لازم ایجاد شوند. به همان اندازه که فقدان یا ضعف زیرساخت‌ها می‌تواند در کیفیت شکل‌گیری اقامتگاه‌ها مؤثر باشد، ایجاد غیراصولی و غیرآینده‌اندیشانه زیرساخت‌ها هم محل اشکال است. ضعف شبکه‌های ارتباطی مانند اینترنت و تلفن، ضعف یا فقدان راه دسترسی مناسب، سختی دسترسی به جاذبه‌های نواحی اطراف از محل استقرار اقامتگاه‌ها، ضعف و فقدان واحدهای پذیرایی بین راهی در مسیر دسترسی به روستاها و نیز مسیرهای منتهی به جاذبه‌های خارج از روستاها، در زمره مسائل کالبدی مهم مرتبط با فعالیت اقامتگاه‌ها قرار دارند. البته شایان ذکر است که ایجاد این اقامتگاه‌ها، علاوه بر اینکه زمینه‌ساز ارتقای امنیت نواحی روستایی خواهد بود، موجبات بهبود برخورداری روستاها از زیرساخت‌ها و خدماتی را که بعضاً فقط می‌توان در شهرها به آنها دسترسی داشت فراهم می‌کند. آخرین عامل مؤثر بدرر زمینه کالبدی فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی، ویژگی‌های کالبدی و فیزیکی خود اقامتگاه است. قرارگیری در روستا به عنوان مظهر زندگی همراه و همساز با طبیعت، اقتضا می‌کند که رویکردها و ایده‌های طراحانه و مهندسانه شهری کنار گذاشته شود و شیوه‌ای از طراحی و ساخت به کار گرفته شود که علاوه بر هماهنگی با محیط پیرامون، به عنوان الگویی برای سایر افراد علاقمند به سرمایه‌گذاری و فعالیت در این زمینه - دست‌کم در سطح همان ناحیه- شناخته شود. استفاده مفید از آب باران، استفاده از مصالح بوم‌آورد مقاوم و استاندارد در ساخت و طراحی اقامتگاه، ایجاد سیستم استاندارد دفع یا بازچرخانی فاضلاب، تبدیل ضایعات و زباله‌های تولیدشده به کمپوست جهت بهره‌گیری مجدد در سطح روستا یا ناحیه یا دفع اصولی و بهداشتی در مکان مناسب، رعایت استانداردهای مصرف انرژی و نهایتاً ایجاد سرویس‌های بهداشتی متناسب با شرایط گردشگران متفاوت، از زمینه‌های کالبدی و فیزیکی مهمی هستند که می‌توانند نقش بسیار بزرگی در رضایت گردشگران و نیز حفاظت محیط زیست در مقیاس روستا و ناحیه داشته باشند. تعمق در مفهوم بوم‌گردی و مطالعه و شناخت کافی از این حوزه از گردشگری روستایی، می‌تواند نقش بزرگی در ایجاد، توسعه و تداوم فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی به عنوان سمبل گرایش مجدد شهرنشینان به میراث روستایی کشور، ایفا کند.
