تله فقر محیط‌زیستی با استخراج بی‌رویه آب

به گزاش پایگاه اطلاع رسانی بازارهای مالی(ایستانیوز)،فقر دارای ابعاد مختلفی است و متغیرهای گوناگونی بر انواع فقر مؤثر است اما در دهه اخیر نگاه کل‌گرایان به فقر به‌سمت نگاه جزیی و هدفمند تغییر یافته است. همچنین با توجه به شدت تخریب و تخلیه محیط‌زیست، در مراحل گذار کشورها به توسعه‌یافتگی، تحلیل و ارزیابی تاثیر متغیرهای محیط‌زیستی مانند آب بر فقر مورد توجه قرار گرفته است. سیدپرویز جلیلی کامجو و یونس نادمی در این‌باره پژوهشی انجام داده‌اند که حاصلش را با عنوان «ارزیابی رابطه استخراج منابع آب زیرزمینی و فقر روستایی در ایران» در شماره پاییز 1398 فصلنامه علمی‌ـ‌پژوهشی «تحقیقات اقتصادی» دانشگاه تهران منتشر کرده‌اند. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی تأثیر استخراج منابع آب زیرزمینی بر فقر مطلق در مناطق روستایی ایران در دوره 1364 تا 1393 بوده است. نتایج برآورد مدل این تحقیق نشان داده که فقر روستایی در اقتصاد ایران دارای دو رژیم فقر پایین و بالا است که رژیم فقر پایین ماندگاری بیشتری نسبت به رژیم فقر بالا دارد. همچنین استخراج منابع زیرزمینی آب در رژیم فقر روستایی بالا، تأثیری غیرخطی و آستانه‌ای بر شاخص فقر مطلق روستایی دارد. به عبارت دیگر، تا زمانی که این شاخص کمتر از مقدار معینی باشد،‌ افزایش آن توانسته است موجب کاهش فقر مطلق روستایی شود اما پس از افزایش بی‌رویه استخراج منابع آب زیرزمینی و عبور از حد آستانه، افزایش استخراج منابع زیرزمینی آب موجب افزایش فقر مطلق روستایی می‌شود. این نتایج نشان می‌دهد که منابع آب زیرزمینی باید مبتنی بر یک مسیر بهینه استخراج بلندمدت به‌منظور نیل به توسعه پایدار، مورد بهره‌برداری قرار گیرد. به این ترتیب، پیشنهاد می‌شود که به‌منظور جلوگیری از تله فقر محیط‌زیستی در مناطق روستایی، کیفیت حکمرانی آب و نحوه دسترسی به منابع آب در قالب یک سیستم مدیریت جامع منابع آب در حوضه‌های تحت تنش فقر مطلق اجرا شود.

 

***

 

عوامل گوناگونی بر فقر تاثیرگذار است اما شواهد تجربی از فرضیه رابطه بین مصرف آب زیرزمینی و فقر مطلق روستایی حمایت می‌کند. مسئله آب و تاثیر آن بر کیفیت حیات بشر مهم‌ترین چالش بین‌المللی اقتصاد محیط‌زیست در دهه‌های آتی خواهد بود. گزارش توسعه آب جهانی ایالات متحده نشان می‌دهد که تقریبا 748 میلیون نفر در جهان به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. معیشت بیش از یک میلیارد نفر که در زیر خط فقر یک دلار در روز زندگی می‌کنند،‌ به‌شدت به آب وابسته است،‌ به‌ویژه 850 میلیون نفر که در روستاها در بخش کشاورزی شاغل هستند، درگیر کمیابی آب‌اند. در سطح جهانی، بین سال‌های 2000 تا 2050 میلادی، مصرف آب در صنعت تقریبا 400 درصد رشد خواهد داشت که نشان می‌دهد در این حوزه نیز اشتغال تحت تاثیر آب قرار خواهد گرفت. با توجه به روند افزایش جمعیت، علاوه بر تامین تقاضای مسکونی (شرب،‌ تجاری، عمومی و فضای سبز شهری)،‌ به‌منظور تامین مواد غذایی جمعیت 9.1 میلیاردی در سال 2050 باید میزان تولید محصولات کشاورزی 70 درصد افزایش یابد. با این روند،‌ امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه به‌علت افزایش جمعیت و کمیابی آب شیرین – به‌دلیل توزیع نامتقارن بارش‌های جوی – نگران‌کننده خواهد بود.

 

منطقه جنوب آسیا 44 درصد و شمال آفریقا تقریبا 26 درصد افزایش فقر مطلق (کمتر از یک دلار در روز) را شامل می‌شود که جزو کم‌آب‌ترین مناطق جهان است. دسترسی به آب کشاورزی در مناطق روستایی منجر به کاهش فقر ناپایدار از طریق افزایش اشتغال،‌ محصول و درآمد در سطح مزرعه می‌شود. در سرتاسر جهان بیش از 850 میلیون نفر در مزارع کوچک اشتغال دارند که به‌طور مستقیم به آب وابسته‌اند. تضمین امنیت دسترسی به آب با کیفیت و کمیت مناسب که در گرو مدیریت جامع منابع آب مبتنی بر تئوری‌های اقتصاد آب است (تعریف دقیق حقوق مالکیت آب)،‌ می‌تواند انتظارات را نسبت به آینده مثبت کند و انتخاب‌های اقتصادی افراد تحت تنش آبی با منابع ناپایدار آب را در مسیر بهبود قرار دهد. در مناطق روستایی به‌دلیل وجود مشاغل مرتبط با دام، طیور، آبزیان، باغبانی و مزرعه آب نقش مصرفی و تولیدی دارد و به‌دلیل سطح پایین امکانات بهداشتی نقش آب در سلامتی انسان نسبت به مناطق  شهری بیشتر است. همچنین با توجه به نبود سرمای لازم به‌منظور ذخیره آب‌های سطحی، آب‌های زیرزمینی تأثیر بیشتری بر متغیرهای فوق خواهد داشت.

 

کمیابی آب به دو صورت فیزیکی و اقتصادی وجود دارد. در مناطق روستایی به‌دلیل نبود سرمایه‌های با هزینه و فرصت کمتر (برای مثال دولتی یا در سطح صرفه‌های ناشی از مقیاس) منحنی هزینه نهایی تولید آب تقریبا بی‌کشش است و آب به‌خصوص آب زیرزمینی دچار کمیابی اقتصادی است و ساکنان روستا به‌دلیل نبود تکنولوژی به منابع آب دسترسی ندارند. اثر مستقیم آب بر کاهش فقر،‌ دسرتسی به آب به‌عنوان نهاده اولیه، واسطه‌ای و نهایی است. اثر غیرمستقیم دسترسی به آب در مناطق روستایی در کاهش فقر این است که سرمایه فیزیکی و مالی، دانش و نیروی انسانی به  جای تمرکز بر رقابت فشرده برای دسترسی به آب، بر افزایش بهره‌وری، ابداع و اختراع سرمایه‌گذاری می‌کنند.

 

کمیابی آب ممکن است منجر به کاهش کیفیت آب در دسترس شود و از این طریق بر سلامتی و تغذیه افراد به‌خصوص در مناطق روستایی که دسترسی به سیستم‌های بهداشتی انتقال آب نیز در سطح بهینه نیست، تأثیر مستقیم داشته باشد. در سال 2007، تقریبا 1.1 میلیارد نفر دسترسی به آب آشامیدنی سالم نداشتند که این موضوع می‌تواند بر خط فقر مطلق موثر باشد. به این ترتیب، هدف اصلی این پژوهش ارزیابی تأثیر منابع آب زیرزمینی به عنوان مهم‌ترین متغیر محیط‌زیستی بر فقر مطلق در مناطق روستایی در ایران است.

 

مطالعات بسیار کمی در دنیا و ایران به ارزیابی رابطه بین متغیرهای محیط‌زیستی و فقر پرداخته‌اند اما شواهد تجربی نشان می‌دهد با گسترش تخریب و تخلیه منابع سطحی و زیرزمینی، رابطه بین فقر و محیط‌زیست پیچیده‌تر می‌شود و باید با ترکیب تئوری‌های توسعه پایدار و تئوری‌های شکست تله و دورهای باطل فقر، ادبیات نظری جدیدی در این زمینه تولید شود. جمع‌بندی پژوهش‌های پیشین نشان می‌دهد که محیط‌زیست مانند آب بر متغیرهای اقتصادی فرد و خانوار شامل حداقل معاش، رشد اقتصادی، مصرف، درآمد و بازدهی تولید موثر هستند که این متغیرها در محاسبه خط فقر مطلق تأثیر معنی‌داری دارند، اما نوآوری این پژوهش ارزیابی رابطه مستقیم بین متغیر محیط‌زیستی استخراج منابع آب زیرزمینی بر فقر مطلق روستایی در ایران است که از نظر محدوده مورد مطالعه، متغیرهای به‌کاررفته و مدل اقتصادسنجی استفاده‌شده، نسبت به مطالعات قبلی توسعه یافته است.

 

دسترسی به آب از طریق متغیرهای زیر بر کاهش فقر در مناطق روستایی موثر واقع خواهد شد. البته این کانال‌های تأثیرگذاری در فقر مطلق نسبت به سایر تعاریف فقر و آب‌های زیرزمینی نسبت به سایر انواع آب تأثیر شدیدتری خواهند داشت: 1- تولید محصول و درآمد بیشتر در بخش کشاورزی و صنعت (بهره‌وری)، 2 -خودمصرفی کالاهای کشاورزی، 3- ایجاد اشتغال، 4- بهبود تغذیه، سلامت و بهداشت، 5- حفظ محیط‌زیست، 6- جذب گردشگر سایکوتوریسم، 7- تأثیر غیرمستقیم هزینه فرصت سرمایه‌های صرف‌شده در رقابت برای مالکیت بر آب، 8- کاهش نااطمینانی و بهبود انتظارات نسبت آینده، 9- کاهش نابرابری‌های اجتماعی از طریق تولید ثروت.

 

 دستاوردهای پژوهش

 

نتایج برآورد مدل این پژوهش نشان داد که فقر روستایی در اقتصاد ایران دارای دو رژیم فقر پایین و بالا است که رژیم فقر پایین ماندگاری بیشتری نسبت به رژیم فقر بالا داشته است. همچنین نتایج برآورد مدل نشان می‌دهد که افزایش اندازه دولت در هر دو رژیم فقر بالا و پایین و افزایش رشد اقتصادی در رژیم فقر پایین تأثیری کاهشی بر فقر مطلق روستایی داشته است، اما در رژیم فقر بالا تأثیر رشد اقتصادی بر فقر روستایی افزایشی بوده است. همچنین وقفه اول فقر روستایی در هر دو رژیم فقر بالا و پایین، تأثیری مثبت و معنی‌دار بر فقر روستایی داشته است و افزون بر این، نتایج برآورد مدل این پژوهش نشان داده است که استخراج منابع زیرزمینی آب تأثیری غیرخطی و آستانه‌ای بر شاخص فقر مطلق روستایی در رژیم فقر بالا داشته است. به عبارت دیگر، تا زمانی که این شاخص کمتر از میزان معینی (74.46) باشد، افزایش آن توانسته است موجب کاهش فقر روستایی شود، اما پس از افزایش بی‌رویه استخراج این منابع حیاتی و عبور از حد آستانه‌ای مذکور، افزایش استخراج منابع زیرزمینی آب موجب افزایش فقر مطلق روستایی شده است. به این ترتیب، نتایج مطالعه نشان می‌دهد که پایداری منابع آب زیرزمینی با برداشت بیش از حد تضعیف و منجر به افزایش فقر مطلق می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد که منابع آب زیرزمینی علاوه بر کوتاه‌مدت، با استخراج مستقیم و در بلندمدت با بهینه‌سازی یک مسیر استخراج پایدار بر کاهش فقر مطلق تأثیر مستقیم و مثبت دارد. در نهایت متغیر دامنه سیاست‌های دولت در راستای استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی در کشور طی سال‌های مورد بررسی موجب افزایش فقر مطلق روستایی شده است. با توجه به نتایج پژوهش، پیشنهاد می‌شود میزان بهینه استخراج منابع زیرزمینی آب مورد توجه سیاست‌گذاران کشور قرار گیرد زیرا در مسیر توسعه پایدار که هدف اصلی آن شکستن دوره‌های فقر با حفظ محیط‌زیست است، رابطه بین حفظ منابع آب زیرزمینی به‌عنوان مهم‌ترین این نوع منابع آب شیرین در دسترس و فقر مطلق به‌عنوان حادترین نوع فقر بسیار مهم و قابل توجه است. همچنین پیشنهاد می‌شود به‌عنوان برنامه بلندمدت با اصلاح الگوی کشت، از کاشت محصولاتی که به آب زیادی نیاز دارند خودداری شود و آبیاری به شیوه‌های نوین از طریق سیاست‌های حمایتی جایگزین آبیاری سنتی در بخش کشاورزی شود. علاوه بر آن، با طراحی بازار آب به‌ویژه بازار آب درون‌حوضه‌ای، در مناطق مختلف می‌توان در جهت تخصیص بهینه این منبع حیاتی گام برداشت. منابع آب زیرزمینی بسیار مهم‌تر از منابع آب سطحی است و سرمایه‌گذاری در زمینه حفظ سطح منابع آب زیرزمینی می‌تواند در بلندمدت از ایجاد دورهای باطل فقر در مناطق روستایی جلوگیری کند.