اقتصاد جهان دارد تغییرات ساختاری عظیمی را تجربه می‌کند و سه روند بزرگ دارند این تحولات را پیش می‌برند. اولی تحول دیجیتال بنیان‌هایی است که اقتصادهای جهان بر آنها بنیان گذاشته شده بودند. بعدی قدرت خرید فزاینده و رشد اقتصادهای نوظهور دنیاست که چین مهم‌ترین آنها به شمار می‌آید. مورد سوم هم به روندهای سیاسی و اقتصادی از جمله قطبی‌شدن شدید و احتمال شکسته‌شدن چارچوب‌های چندجانبه اقتصاد جهانی برمی‌گردد. امروز رسانه‌های جهان دارند بیشترین وقت خود را به چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و قانونی که از این روندها ناشی شده‌اند اختصاص می‌دهند و البته به روندهای شکل‌دهنده تجارت و سرمایه‌گذاری در جهان (مثل تنش تجاری چین و آمریکا) هم می‌پردازند.

 

اما رسانه‌ها یک موضوع مهم را فراموش کرده‌اند: بخش عظیمی از جمعیت جهان در کشورهای فقیر و یا در بخش‌های فقیر از کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند. همچنین کاهش فقر در جهان در سه دهه گذشته به صورت مشخص نتیجه رشد پایدار در اقتصادهای در حال توسعه بوده است. بنابراین فقر و رشد اقتصادی یکی از مهم‌ترین مسائل آینده جهان است. پس چرا به اندازه کافی به آن پرداخته نمی‌شود؟

 

اصولا چشم‌انداز آینده کشورهای در حال توسعه‌ای که در مرحله اول رشد قرار دارند (یعنی کشورهای کم‌درآمد که برخی از آنها در حال رشد هستند و برخی نه) می‌تواند تاثیر زیادی روی روند کاهش فقر در جهان آینده داشته باشد. این کشورها بادهای مخالف زیادی را در راه رشد تجربه می‌کنند، اما باز هم قادر هستند که فرصت‌های رشد جدید و مهم را جذب کنند. این امر به خصوص با پلت‌فرم‌های دیجیتال امکان‌پذیر شده است.

 

البته تاثیر این بادهای مخالف را نباید نادیده گرفت. مثلا پیشرفت در عرصه تکنولوژی‌های دیجیتال دارد به وضوح روی فرصت‌های شغلی زیادی در جهان کم‌درآمد تاثیر می‌گذارد. در بسیاری از کشورهایی که منابع طبیعی هم ندارند، تعداد زیادی از شغل‌های سنتی در آینده از دست خواهد رفت. همچنین تغییرات اقلیمی دارد به شدت به این کشورها ضربه می‌زند. این تاثیر در مناطق استوایی و نیمه‌استوایی جهان که اتفاقا درآمد پایینی هم دارند خیلی واضح است و جلوی رشد اقتصادهای آسیب‌پذیر را می‌گیرد.

 

نکته دیگر این است که در برخی مناطق فقیر دنیا به خصوص در منطقه جنوب صحرای آفریقا نرخ زاد و ولد به شدت بالاست. در برخی از این کشورها مثل نیجر، مالی و جمهوری دموکراتیک کنگو،‌ نرخ متوسط زاد و ولد به ازای هر زن بین ۶ تا ۷ نوزاد است. این سیل عظیم از نیروی کار به شدت به بازار مشاغل در کشورهای آفریقایی فشار وارد می‌کند و هیچ الگوی رشد شناخته‌شده‌ای وجود ندارد که بتواند با این حجم از افزایش جمعیت کنار بیاید. حتی رشد اقتصادی پایدار سالانه ۷ درصد هم برای این مسئله کافی نخواهد بود. درست است که با افزایش درآمد، نرخ زاد و ولد در کشورها پایین می‌آید اما این تاثیر خیلی تدریجی است و سریع رخ نمی‌دهد.

 

موضوع دیگر این است که مناقشات خشونت‌آمیز و جنگ روند رشد اقتصادی را مختل می‌کنند. ممکن است بسیاری از مناقشات در جهان از بنیان‌های نژادی و مذهبی ایجاد شوند اما صاحب‌نظران اقتصادی معمولا بر این باورند که این مناقشات اقتصادی هستند و شکاف‌های قومی و مسائل دیگر صرفا راهی هستند برای کوتاه‌کردن دست بخشی از جمعیت از منابع کمیاب و فرصت‌های اقتصادی. منشا این مناقشات هرچه که باشد، تاثیری منفی روی رشد اقتصادی می‌گذارند. اما خبر خوب حتی برای کشورهایی که درگیر مناقشه هستند این است که پتانسیل امروزی بازارهای جهان برای جذب صادرات آن‌قدر بالا رفته که کشورها حتی در شرایط دشوار خود هم می‌توانند به بازارهای جهانی دسترسی داشته باشند و از آن سود ببرند. پلت‌فرم‌های دیجیتال و تجارت الکترونیک هم این فرصت بزرگ را به وجود آورده‌اند که راه فعالیت منطقه‌ای و بین‌المللی برای همه اقتصادهای دنیا باز شود. یکی از جالب‌ترین نمونه‌های این مسئله اخیرا در عرضه سهام شرکت نیجریه‌ای تجارت الکترونیک جومیا در بازار بورس نیویورک صورت گرفت. جومیا هم مثل سایر پلت‌فرم‌های مشابه آسیا و آمریکای لاتین با مشکل نامطمئن‌بودن سیستم پرداختش مواجه است که اعتماد بین فروشندگان و خریداران را مختل می‌کند. با وجود این، شواهد زیادی حاکی از آن است که این جور مشکلات در طول زمان قابل حل هستند.

 

به هر ترتیب، کشورهای کم‌درآمد دنیا هنوز هم برای آنکه رشد قابل توجه اقتصادی کشورهای در حال توسعه را تجربه کنند راه آسانی پیش رو ندارند و تنش‌های تجاری بین‌المللی هم دارد راه بهبود اوضاع آنها در آینده را سخت می‌کند. اما اگر جهان مسئله کاهش فقر را واقعا در اولویت قرار داده باشد، باید برای هموار کردن راه حرکت این اقتصادها در آینده کار بیشتری انجام بدهد./ *آینده نگر/   برنده جایزه نوبل علوم اقتصادی در سال ۲۰۰۱