ایستانیوز:اگر به مسائل روز حوزه نفت علاقه دارید به شما توصیه میشود این مقاله را که درباره آینده بورس نفتی در ایران است بخوانید.
اخیرا عرضه نفت خام در بورس انرژی با تصویب شورای عالی هماهنگی اقتصادی شروع شده است. شاید این مسئله به عنوان راهی برای دور زدن تحریم‌ها مورد توجه قرار گرفته است. اما نکته این است که نفت خام ایران مورد تحریم است و نه مثلا فروش آن توسط شرکت یا شخص خاص، بنابراین به فرض اینکه هر شخص حقیقی یا حقوقی هم در بورس انرژی، نفت ایران را بخرد برای صدور آن دچار مشکل خواهد بود. اگر هم خریدار خارجی باشد که بتواند و حاضر باشد که علی‌رغم تحریم، نفت ایران را بخرد یا مجوز از امریکایی‌ها داشته باشد، خب چه دلیلی دارد از بورس بخرد و مثل گذشته می‌تواند از شرکت نفت بخرد. لذا من این حرکت را چندان مهم نمی‌دانم و فکر می‌کنم اگر معامله‌ای هم انجام شود تبلیغاتی و صوری خواهد بود.
البته برخی معتقدند که این تصمیم می‌تواند آینده بازار نفت خام صادراتی ایران را تغییر دهد؛ اما به نظر من این کار در شرایط عادی یعنی در شرایط نبود تحریم اصلا معنا و مفهومی ندارد و عرضه‌کننده انحصاری نفت خام ایران شرکت ملی نفت است و همه این را می‌دانند بنابراین رقابتی وجود ندارد. نفت‌خام یک کالای جهانی است و پایه قیمت آن در سطح جهان بر اساس ملاک‌های جاافتاده و پذیرفته‌شده در سطح بین‌المللی تعیین میشود و توسط مراجع پذیرفته‌شده توسط خریداران و فروشندگان، اعلام میشود و البته تفاوت‌هایی میان قیمت انواع نفت‌خام در مناطق مختلف وجود دارد که توسط همان مراجع اعلام میشود. و همان‌گونه که همه می‌دانند و در بسیاری از قوانین و مقررات نیز مشخص است، حتی نفت‌خام‌های تحویلی به پالایشگاه‌های داخلی نیز بر اساس قیمت جهانی آن (فوب خلیج‌فارس) محاسبه میشود. موضوع کشف قیمت نیز که یکی از اهداف بورس‌های کالایی است در مورد نفت‌خام مصداق ندارد. بنابراین همان‌طور که عرض کردم ظاهرا این برای دور زدن تحریم و به نوعی انفعالی است. پس تحول خاصی اتفاق نمی‌افتد.
نفت خام در تمام کشورهای جهان غیر از یک استثنا (امریکا) در مالکیت دولت است و در جمهوری اسلامی ایران نیز نفت خام قانونا در تملک دولت است و انحصارا توسط شرکت ملی نفت ایران تولید میشود و طبق سیاست‌های ابلاغی اصل 44 قانون اساسی نیز بخش بالادستی صنعت نفت شامل اکتشاف و استخراج و تولید نفت خام قابل واگذاری به بخش خصوصی نیست. بنابراین شرکت ملی نفت ایران تحت نظر وزارت نفت عرضه‌کننده انحصاری نفت خام است ولذا بازار داخلی نفت خام یک بازار انحصاری است در حالی که بورس کالایی در یک بازار رقابتی معنا و مفهوم پیدا می‌کند.
گفته میشود وزارت نفت می‌خواهد با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای صادرات، نفت خام و فرآورده‌های نفتی را به قیمت رقابتی، در بورس داخل کشور به فروش برساند. باید به این نکته توجه کرد که داستان فراورده فرق می‌کند و از دیرباز بخش خصوصی در زمینه صادرات آن فعال بوده ولی نفت خام در احجام بزرگ جابه‌جا میشود و من فکر نمی‌کنم بخش خصوصی واقعی بتواند در این زمینه فعالیت کند. تولید نفت به طور متمرکز در کنترل شرکت ملی نفت است و چنانچه ذکر شد براساس سیاست‌های ابلاغی اصل 44 قانون اساسی نیز قرار نیست این بخش واگذار شود. تمام امکانات لجستیکی انتقال و صدور نفت خام نیز در کنترل شرکت ملی نفت است. کل نفت خام تولیدی در مناطق مختلف خشکی برای صادرات از طریق خطوط لوله به جزیره خارک منتقل و از آنجا صادر میشود و نفت خام تولید دریایی نیز بسته به مورد از نزدیک‌ترین پایانه دریایی و عمدتا از جزیره خارک بارگیری میشود. نفت خام در احجام بالا بارگیری میشود. کوچک‌ترین سایز کشتی‌های حمل نفت خام حداقل 80 هزار تن معادل 600 هزار بشکه است و نفت خام ایران معمولا در کشتی‌های 120هزار تا 350 هزارتنی معادل حدود 1 تا 2.5 میلیون بشکه‌ای بارگیری و صادر میشود که تنها در اسکله‌های جزیره خارک امکان‌پذیر است. به نظر من در این سیستم بخش خصوصی نقش خاصی نمی‌تواند ایفا کند.
ظاهرا کسانی گفته‌اند که با این روش می‌خواهند با اوپک رقابت کنند؛ اما این حرف اغراق‌آمیز و به نظر من خنده‌‌دار است. کسی که این حرف را زده احتمالا نه اوپک را می‌شناسد و نه با سازوکارهای بازار نفت آشنایی دارد. اوپک یک سازمان متشکل از دوازده، سیزده کشور نفتی است که فقط سعی می‌کند سیاست‌های نفتی این کشورها را از نظر کنترل عرضه به منظور تاثیرگذاری بر قیمت هماهنگ کند و این یک بورس داخلی خاص معاملات نفت ایران است اینها هیچ ربطی به هم ندارد.
اما اینکه آیا ورود ایران به بورس نفت می‌تواند ره‌گشای مشکلات حوزه نفتی باشد یا نه؟ باید گفت که ما نباید مسائل را با هم خلط کنیم. ما در جهان دو بورس عمده داریم که معاملات آتی نفت خام در آن انجام میشود: بورس لندن به نام ICE و بورس نیویورک بنام NYMEX. در این بورس‌ها همان‌طور که عرض کردم معاملات آتی یعنی برای تحویل نفت در آینده یا به عبارتی معاملات کاغذی انجام میشود و نفت روزانه فیزیکی معامله نمی‌شود و سازوکار خاص خود را دارد و الان بحث ورود ایران به چنین بورس‌هایی مطرح نیست. در مقابل اینها بورس‌های معاملات فیزیکی وجود دارد که حداقل من در مورد نفت خام بورس فیزیکی یعنی بورس معامله روزانه نفت خام در جایی سراغ ندارم. البته اخیرا چینی‌ها با همکاری چند کشور در منطقه آسیای شرقی تلاش دارند بورس فیزیکی را راه بیندازند که باید دید نتیجه چه میشود. در هر حال الان بحث بردن معاملات فیزیکی نفت ایران به بورس انرژی داخلی ایران مطرح است که به نظر من بیشتر سیاسی است و من امکان موفقیت آن را نمی‌بینم. قبلا هم در دولت‌های گذشته این بحث مطرح شده و یکی، دو معامله کاملا صوری هم انجام شده است. موضوع بورس نفت حدود بیست سال است که مطرح است ولی متاسفانه هرگز برخورد علمی درستی با آن نشده است. سال‌ها پیش نیز در جزیره کیش ساختمانی خریداری شد و بورس نفت نام گرفت ولی هرگز توفیق پیدا نکرد و آسیب‌‌شناسی هم نشد و این‌بار خوب بود از آن تجربیات استفاده می‌شد./آینده نگر
