ایستانیوز:عدم مدیریت ریسک در سیستم بانکی کشور و بهکارگیری درآمدهای نفتی در پروژههای پرریسک و بعضا با بازدهی پایین، از جمله عواملی است که منجر به اثرگذاری منفی رانت منابع طبیعی بر انباشت سرمایه فیزیکی در ایران شده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بازارهای مالی(ایستانیوز)،توسعه مالی از موضوعات بسیار مهم در ارتباط با رشد و توسعه کشورهای غنی از منابع است. چنانچه این کشورها با بهرهگیری از کارکردهای اصلی توسعه بخش مالی، موجب هدایت رانت منابع به سرمایهگذاریهای مولد و در نهایت تبدیل آنها به سایر اشکال سرمایه شوند، میتوانند رشد و توسعه پایدار در اقتصاد کشورشان ایجاد کنند. از آنجا که رانت منابع طبیعی دارای اثرگذاری متفاوتی بر انباشت اشکال مختلف سرمایه است، ارائه راهکاری در جهت بهبود نحوه این اثرگذاری میتواند برای کشورهای دارنده این منابع مفید باشد. فرزانه احمدیان یزدی، مسعود همایونیفر، محمدحسین مهدوی عادلی، محمدعلی فلاحی و سید محمد حسینی، در پژوهشی دست به تحقیق در زمینه نقش توسعه مالی بر اثرگذاری رانت منابع طبیعی زدهاند که با همین عنوان، نتایج آن در آخرین شماره فصلنامه علمی – پژوهشی «پژوهشهای اقتصاد پولی، مالی» در دانشگاه فردوسی مشهد منتشر شده است.
***
توسعه مالی به خصوص در کشورهایی که صاحب منابع طبیعی فراوان هستند، دارای اهمیت بسزایی است زیرا رانت منابع طبیعی یکی از مهمترین منابع درآمد دولتها در کشورهای غنی از منابع است و چنانچه بتوانند از این منابع طبیعی خدادادی و رانت حاصل از آنها در راستای دستیابی به توسعه پایدار استفاده کنند میتوانند به رشد و توسعه اقتصادی دست یابند. بر اساس تحلیلهای بانک جهانی، توسعه پایدار بسیار مرتبط با ثروت کل در هر کشور و شامل سرمایههای ملموس و سرمایههای ناملموس است. سرمایههای ملموس شامل سرمایه خارجی، فیزیکی و طبیعی (مانند نفت و گاز) و سرمایههای ناملموس شامل سرمایه انسانی و اجتماعی است که مجموع آنها میتواند پشتوانهای برای همه کشورها باشد.
بر اساس شواهد تجربی موجود، در دهههای گذشته بسیاری از کشورها عمدتا با تکیه بر سرمایههای طبیعی خود به سیاستگذاریهای مبتنی بر رشد و توسعه پایدار میپرداختند، اما طی سالهای اخیر استراتژی توسعهای بسیاری از کشورها به سمت کاهش سهم منابع طبیعی در اقتصادشان تغییر کرده است. آمارهای موجود نشان میدهند سهم سرمایه طبیعی طی سالهای اخیر در بسیاری از کشورهای جهان کاهش یافته است و این در حالی است که سهم سایر اشکال سرمایه و بهخصوص سرمایههای ناملموس افزایش چشمگیری داشته است.
اشکال سرمایه که اجزای تشکیلدهنده ثروت در اقتصاد هستند عبارتاند از سرمایه خارجی، سرمایه فیزیکی، سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی.
علت اثرگذاری منابع طبیعی بر سرمایه خارجی آن است که بسیاری از کشورهای غنی عمدتا از طریق سرمایهگذاریهای مالی متنوع سعی در استفاده از درآمدهای حاصل از فروش این منابع در راستای دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی دارند و همین موضوع سبب مؤثر واقع شدن درآمد حاصل از این منابع بر شکلگیری سرمایه خارجی میشود. دو دیدگاه متضاد در ارتباط با نحوه اثرگذاری رانت منابع بر انباشت سرمایه فیزیکی مطرح شده است؛ نخست اینکه فراوانی منابع طبیعی منجر به کاهش انگیزه عوامل اقتصادی برای پسانداز و سرمایهگذاری شده و منجربه کاهش سرمایه فیزیکی میشود. دومین دیدگاه مطرحشده در ارتباط با اثرگذاری رانت منابع بر سرمایه فیزیکی آن است که فراوانی منابع طبیعی فرصتهای مناسبی را برای تأمین مالی سرمایهگذاریهای قابلتوجه در سرمایههای حیاتی برای رشد اقتصادی فراهم میکند. بر اساس این دیدگاه، استخراج منابع طبیعی تجدیدناپذیر منجر به ایجاد رانت (سود بیش از حد معمول) میشود و اگر بهخوبی مهار و مدیریت شود، میتواند منجر به ایجاد سرمایه فیزیکی، انسانی و اجتماعی شود.
همچنین بسیاری از مطالعات نشان میدهند که رانت منابع میتواند منجربه اثرگذاری مثبت بر سرمایه انسانی شود. در حقیقت، این دسته از مطالعات نشان میدهند که کشورهای درحالتوسعه غنی از منابع طبیعی، در بخشهای اجتماعی عملکرد بهتری از کشورهای فقیر از منابع طبیعی دارند. آموزش، به خصوص برای زنان در کشورهای درحالتوسعه بیان میکند فراوانی منابع در کشورهای غنی با انباشت سرمایه انسانی بالاتر همراه خواهد بود. از سوی دیگر، منابع طبیعی از طریق ایجاد رقابت میان گروههای خاص که دسترسی به این منابع دارند، میتواند رفتارهای رانتجویانهای ایجاد کند که بر سرمایه اجتماعی اثرگذار باشد.
موضوعی که اخیرا مورد توجه قرار گرفته ارائه راهکاری جهت مدیریت منابع طبیعی از طریق بهبود رابطه رانت منابع طبیعی و انباشت اشکال مختلف سرمایه از طریق کمکردن اثر منفی یا تقویت اثر مثبت حاصل از رانت بر آنها در کشورهای غنی از منابع است. بر اساس مطالعات انجامشده، یکی از مشکلات کشورهای درحالتوسعه غنی از منابع طبیعی، نوسانی بودن درآمد حاصل از این منابع است که به اقتصاد این کشورها لطمات جدی وارد میسازد. از این رو، بهطور خاص یکی از توصیههایی که به این دسته از کشورها شده است، توسعه بازارهای مالی داخلی است. به عبارت دیگر، با داشتن بخش مالی توسعهیافته امکان دستیابی به اهداف توسعهای کشورهای غنی از منابع طبیعی از طریق منابع طبیعیشان وجود خواهد داشت.
در مورد مفهوم توسعه مالی نیز باید گفت که از سال 2008 که برای نخستین بار گزارش توسعه مالی جهانی توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر شد، تعریف جدیدی از توسعه مالی ارائه شد. بر اساس تعریفی که در پنجمین گزارش این مجمع در سال 2012 ارائه شده، توسعه مالی، عوامل، سیاستها و نهادهایی است که به واسطهها و بازارهای مالی کارآمد و دسترسی عمیق و وسیع به سرمایه و خدمات مالی منجر میشود. براساس مطالعات انجامشده در این حوزه، از هر کشوری که از سیستم مالی کاراتری برخوردار است، میتوان انتظار نرخ رشد بالاتری را داشت و رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی مطلوب، بدون وجود نهادهای مالی کارا و تجهیز مناسب منابع مالی، غیرممکن است. سیستمهای مالی کارآمد میتوانند از طریق کارکردهای خود در اقتصاد موجب تخصیص بهتر منابع و در نهایت افزایش رشد اقتصادی شوند.
در این پژوهش، بهمنظور طراحی یک الگوی کامل برای به تصویر کشیدن مکانیسم اثرگذاری رانت منابع بر انباشت اشکال مختلف سرمایه و همچنین نحوه ارتباط میان اشکال مختلف سرمایه، یک سیستم معادلات همزمان طراحی شد که تاثیر رانت منابع طبیعی بر عوامل مختلف چهار نوع شکل ثروت را دربر داشت و برای بررسی این تاثیر، از برآوردکننده علمی اسیوآر استفاده شد.
نتایج تحقیق نشان داد که رانت منابع طبیعی دارای اثرگذاری مثبت بر انباشت سرمایه خارجی است. بر اساس شواهد موجود با وجود نوسانات قابل ملاحظهای که در روند مقدار عددی سرمایه خارجی طی دورههای مورد مطالعه وجود دارد انباشت این نوع از سرمایه طی دهه 60 و طی زمان جنگ ایران و عراق، به دلیل سیاستهای انقباضی دولت وقت برای تأمین حداقل نیازهای مردم، روند کاهشی چشمگیری داشته ولی از ابتدای دهه 70 شروع به افزایش کرده و با وجود کاهشی که از سال 1374 تا 1377 داشته، از سال 1377 تا 1388 روند افزایشی قابل ملاحظهای داشته است. از سال 1388 به بعد نیز به دلیل سیاستهای انقباضی دولت برای برطرف کردن تورم بهوجودآمده در اقتصاد و همچنین به دلیل اثرگذاری تحریمهای نفتی و تحریمهای بانکی، روند کاهشی به خود گرفته است. در حقیقت، یکی از دلایل مهم اثرگذاری معکوس توسعهبخش مالی بانکی بر انباشت این نوع از سرمایه، سیاستهای دروننگر بوده که تنها توسعه ابعاد داخلی سیستم مالی ایران را هدف گرفته و توجهی به توسعه ابعاد خارجی آن نداشته است. بهعلاوه، وجود تحریمهای بانکی نیز خود یکی از موانع اساسی بر آزادسازی مالی است که میتواند مانع بزرگی بر توسعه سیستم مالی در ابعاد خارجی آن در کشور باشد.
بر اساس برآوردهای انجامشده برای پانزده بازه زمانی مورد مطالعه، رانت منابع طبیعی دارای اثرگذاری منفی بر انباشت سرمایه فیزیکی است. روند تغییرات سرمایه فیزیکی در ایران طی دوره مورد مطالعه نشان میدهد که طی دهه 60 دارای روند کاهشی محسوسی بوده است، اما از سال 1368 افزایش چشمگیری پیدا کرده است و این روند افزایشی تا سال 1371 ادامه یافته اما از این سال تا 1373 روند کاهشی شدیدی به خود گرفته است. از سال 1373 تا سال 1383 روند افزایشی ملایمی داشته است اما از این سال تا سال 1392 روند کاهشی ملایمی داشته است. در حقیقت با وجود آنکه طی سالهای 1384 تا 1388 درآمدهای نفتی قابلملاحظهای نصیب کشور شده بود اما شواهد تجربی گویای این واقعیت هستند که تأثیر مثبتی بر انباشت سرمایه فیزیکی در ایران طی این سالها نداشته است. عدم مدیریت ریسک در سیستم بانکی کشور و بهکارگیری درآمدهای نفتی در پروژههای پرریسک و بعضا با بازدهی پایین، از جمله عواملی است که منجر به اثرگذاری منفی رانت منابع طبیعی بر انباشت سرمایه فیزیکی در ایران شده است.
دستاوردهای تحقیق: توسعه مالی برای کاهش اثرگذاری منفی رانت
نتایج تحقیق نشان میدهد که رانت منابع طبیعی دارای اثرگذاری منفی بر سرمایه فیزیکی و اثرگذاری مثبت بر سرمایههای خارجی و اجتماعی است. نحوه اثرگذاری رانت منابع بر انباشت سرمایه انسانی مختلف است، بهطوریکه در برخی دورهها مثبت و برخی دورهها منفی است. نتایج حاصل از آزمونهای علمی آماری برای هرکدام از معادلات تحقیق نشان میدهد که توسعه مالی موجب کاهش اثرگذاری منفی رانت منابع بر سرمایه فیزیکی و افزایش اثرگذاری مثبت آن بر سرمایه اجتماعی است؛ اما در مورد انباشت سرمایه خارجی و انسانی، توسعه مالی نتوانسته در راستای بهبود اثرگذاری رانت منابع بر انباشت این دو شکل سرمایه در ایران عمل کند. در مجموع، بر اساس نتایج بهدستآمده از این مطالعه میتوان گفت که توسعه مالی بخش بانکی در ایران میتواند بهعنوان راهکاری در جهت بهرهگیری از مواهب حاصل از رانت منابع طبیعی در اقتصاد کشور مورد توجه ویژه سیاستگذاران و محققان قرار گیرد.
پژوهش: مطالعه نقش توسعه مالی بر نحوه اثرگذاری رانت منابع طبیعی بر اَشکال مختلف سرمایه در ایران