از سازمان ملل تا بانک مرکزی ایران

 یکی از سه نفری بود که نطق سخنرانی دکتر محمد مصدق در سازمان ملل را آماده کرد. سخنرانی به قدری موثر بود که مصدق از او درخواست می‌کند به ایران بازگردد: «شما آقا جایتان اینجا نیست و بایستی برگردید به ایران و خدمت کنید.» محمد یگانه زمانی ریاست بانک مرکزی ایران را به عهده داشت و در دوره پهلوی‌ها هم به عنوان وزیر دارایی و هم به عنوان وزیر آبادانی فعالیت کرد. در زنجان متولد شد اما دنیایش بزرگ‌تر از این شهر بود و برای تحصیل راهی تهران شد. یگانه از معدود ایرانی‌هایی است که در سازمان ملل نیز استخدام شده‌است. در خاطراتش می‌گوید یک روز از سازمان ملل با او تماس می‌گیرند. یگانه تصور می‌کرده دوستانش اذیتش می‌کنند اما بعداً متوجه می‌شود که قضیه واقعی است؛ گزارشی 100صفحه‌ای درباره نفت تهیه می‌کند و با دست پر به سازمان ملل می‌رود؛ از آنجا که در آن زمان (آوریل 1949) اطلاعات درباره نفت بسیار کم بوده، گزارش یگانه مسئولان را در سازمان ملل انگشت به دهان می‌کند و در نهایت باعث می‌شود او در این سازمان مشغول به کار شود.

 

یگانه حرف مصدق را پذیرفت و به ایران بازگشت تا به کشورش خدمت کند. او در دوره‌ای فعالیت می‌کرد که پهلوی‌ها حکومت می‌کردند. او تلاش می‌کرد در کنار فعالیت‌های سیاسی، اقتصاد را در کانون توجه خودش قرار بدهد. بررسی‌های «آینده‌نگر» از تاریخ شفاهی ایران نشان می‌دهد یگانه یک سال در هیئت مدیره بانک بین‌الملل عضویت داشته تا اینکه یک شب هویدا با منزل او تماس می‌گیرد و از او درخواست می‌کند به عنوان رئیس بانک مرکزی ایران مشغول به کار شود. اثرگذاریِ عمیق یگانه بر اقتصاد ایران از همین نقطه کلید می‌خورد. او ابتدا با شوق و ذوق این مقام را می‌پذیرد اما وقتی وارد کار می‌شود با چیزهایی مواجه می‌شود که او را شوکه می‌کند: «درست از اوضاع و احوال اطلاع نداشتم. وقتی که رفتم دیدم نه اینها آماده هستند که تا حدی استقلال عمل بدهند و غیره و اینها که ما بتوانیم کار خودمان را انجام بدهیم بدون دخالت ناروای زیاد، من قبول کردم. مسئولیت خیلی مهمی بود و می‌توانست کارهای خودش را از روی اصول انجام بدهد. ما توانستیم موجودی‌های ارزی‌مان که بیش از یکی، دو میلیارد نبود را به حدود ده میلیارد دلار برسانیم.» در این شرایط، یگانه مشغول به کار شد.

 

شورایی برای دیکته اوامر شاه

 

جلسات شورای عالی اقتصاد از جمله مواردی است که یگانه در خاطرات خود با دلخوری از آنها یاد کرده‌است. او معتقد بوده هرچند قرار بوده مطابق با اسم، آن جلسه «شورای اقتصادی» باشد اما در عمل بیشتر «جنبه ابلاغ دستورات و اوامر» را داشته‌است. البته شورای اقتصاد به صورت قانونی به وجود آمده بود و در قانون برنامه و بودجه نیز وجود داشت اما همه موارد آن زیر دست شاه بوده و عملاً خودِ شاه آن را مدیریت می‌کرده‌است. به همین خاطر است که یگانه با گلایه در خاطرات خود می‌گوید: «حالا من نمی‌دانم از نقطه‌نظر قانون اساسی چه جنبه‌ای داشت، هیچ‌وقت مطالعه نکردم و مطالعه هم نشده‌بود. ولی بیشتر شورای اقتصاد برای ابلاغ دستور و اوامر شاه بود و در عین‌حال آگاهی مأموران عالی‌رتبه دولت در سطح وزرا از اینکه نظرات ایشان چیست و دنبال چه کارهایی باید بروند و کارهای خودشان را با هم تلفیق بکنند و هماهنگ بکنند.» به این ترتیب از نگاه او شورای اقتصادی صرفاً جایی بوده که شاه اوامر خودش را به زیردستان دیکته می‌کرده‌است.

 

در دوران حکومت نظامی همه از کشور فرار می‌کردند؛ یگانه نیز به بهانه بیماری از ایران به هوستون می‌رود. البته در خاطراتش تأکید دارد که واقعاً حال مزاجی‌اش خوب نبوده و با کسب اجازه از شاه، از ایران می‌رود. او حتی در خاطراتش ادعا کرده که بلیت بازگشت به ایران نیز دریافت کرده و پس از معالجه و استراحت تصمیم می‌گیرد به ایران بازگردد اما عملاً این اتفاق رخ نمی‌دهد. یگانه در امریکا ماندگار می‌شود و همان‌جا از دنیا می‌رود. او در خاطرات اقتصادی خود به موضوعات مهمی از جمله دلیل استعفای عالیخانی از وزارت اقتصاد، ماجرای ساخت ذوب‌آهن توسط روس‌ها و خانه‌سازی برای کارگران اشاره کرده‌است. یگانه یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین مدیران اقتصادی رژیم پهلوی به شمار می‌آید که از بانک مرکزی گرفته تا وزارت‌خانه‌های دارایی، آبادانی و مسکن فعالیت داشته‌است. او در صندوق بین‌المللی پول نیز فعالیت کرده و بعد از انقلاب در دانشگاه کلمبیا نیز تدریس کرده‌است.

محمد یگانه

 

متولد 1302 در شهر زنجان است. پدرش حاج اسماعیل شکرچی نام داشت که بعداً به یگانه تغییر نام داد. محمد یگانه مدرک لیسانس خود را در رشته حقوق از دانشگاه تهران دریافت کرد و پس از آن در زمینه اقتصاد مشغول به تحصیل شد. البته تحصیلات یگانه محدود به ایران نشد. او برای ادامه تحصیل به دانشگاه کلمبیا رفت و در آنجا مشغول به تحصیل در زمینه اقتصاد شد. رساله‌اش را در زمینه سیاست‌های بازرگانی و تجارتِ خارجی ایران نوشت و به ایران بازگشت. در ایران مدتی به عنوان رئیس بانک مرکزی مشغول به کار بود و چند دوره نیز به عنوان وزیر در ایران فعالیت کرده‌است. او در سازمان ملل نیز به عنوان مسئول امور اقتصادی فعالیت کرده‌است. یگانه 72ساله بود که در بالتیمور امریکا از دنیا رفت.